Danjašnji grad Kozarska Dubica nalazi se među lokalitetima
na kojima je ranije bivao kroz istoriju. Dubica se ugnijezdila na
desnoj obali rijeke Une, na 105 metara nadmorske visine, 14
kilometara od ušća Une u Savu.
U polukružju su rasuti grozdovi njenih 61
sela. Oni zajedno čine pejzažnu i administrativnu cjelinu - opštinu
Kozarska Dubica, smještenu na sjeverozapadnim padinama Prosare i
Kozare, na
površini od 499 m2.
Ravničarsko zemljište zauzima 60%
ukupne površine, dok je ostali dio brežuljkast sa blagim padinama.
U suštini ovaj kraj se nalazi u donjem toku rijeke Une i srednjem
toku rijeke Save. Istorija je kroz ove predjele tutnjala
ratovima, civilizacije poništavale jedna drugu, pa je ostalo malo
tragova od prošlosti ovog kraja.
Lokaliteti i nešto podataka govore da je
ovaj prostor od pamtivjeka bio naseljen. Godine 1975. otkriveno je u
Čitluku praistorijsko naselje starijeg perioda željeznog doba.
Iskopavanjem su pronađene nastambe s kalotastom peći i
otvorenim ognjištem, keramika, predmeti od bronze, češljevi
od kostiju i noževi. Zaštitni bedem pod zemljom okružuje cijeli
plato Gradine. Kod Gradine na Grobljicu pronađena je i
praistorijska metropola.
Šest kilometara uzvodno od Kozarske Dubice, na
obali rijeke Une, otkriveno je prostrano naselje iz rimskog doba na
površini 5 hektara. Istraživanja su vršena 1973. godine. Otkopani
su temelji građevina veličine 45/30 m. Starija faza
gradnje je iz drugog vijeka, a mlađa iz III ili IV vijeka nove
ere.
Poslije propasti Rimskog carstva, prostor
između rijeke Une i Vrbasa naseljavaju slovenska plemena. Od
930.godine ovo područje doživljava veliki uspon. Tada je i
nastao veliki grad Dubica koji je zauzimao područje sela
Draksenić, Međeđa, Demirovac, sa centrom u današnjem
selu Donja Gradina. Ovaj grad je cvjetao sve do 1242. godine, kada
su ga razorili Mongoli pod vođstvom Batu-kana.
Građevina nad građevinom,
svjetlost nad svjetlšću je manastir Moštanica
koji je nadživio sav istorijski tutanj. On zauzima posebno mjesto
među manastirima Srpske pravoslavne crkve.
Manastir se nalazi na 202 m nadmorske
visine, u dolini rijeke Moštanice, u padini Male Gradine, pod
Kozarom. Udaljen je 12 km od Kozarske Dubice, čuvan svjetlošću
i mirisom stoljetnih lipa , moštima, monasima i likom velikomučenika
i
sveca đakona Avakuma koji se zamonašio u ovom manastiru.
Po nekim izvorima i polabskoj teoriji o
porijeklu Srba, ovaj manastir je mogao nastati u VIII vijeku, kada i
manastir SV. Đorđa u Marinima (tromeđa opština
Prijedor , Novi Grad , Kozarska Dubica) i manastir u Strigovi.
Legenda kaže da je manastir Moštanica nastao u XI vijeku.
U manastiru Moštanica se i danas čuva kopija
ključa manastirskih dveri s brojem 1111. U njemu su se učila
pismena, prepisivala jevanđelja i drugo. Dugo vremena pri njemu
je radila manatirska škola. Manastir je i danas duhovno središte
cijelog Potkozarja. Pored manastira Moštanica sahranjen je Petar
Popović Pecija, vođa srpskog ustanka na području Knešpolja.
U ranom srednjem vijeku ovdje se rasprostirala dubička županija.
Ovo područje pada pod tursku vlast 1538.godine. Od tog perioda
pa do okupacije BiH od strane Austro-Ugarske, 1878.godine ovo područje
sa kraćim periodima bilo je pod turskom vlašću.
Godine 1878. ono pada pod austro-ugarsku
vlast i ostaje u njemon sastavu sve do završetka Prvog svjetskog
rata , kada je stvorena prva zajednička
država jugoslovenskih naroda - Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.
Grad Dubica je dobio ime od pravoslavne riječi
dub (hrast) i riječi dubnica (čamac iskopan u hrastovom
deblu). Dub-Dubnica-Dubica
Današnji grad Kozarska
Dubica, a naročito njegov centar su izgradili Srbi , trgovci i
zanatlije.
Njegovo formiranje je počelo 1852.godine. Prve srpske kuće
su izgrađene u Ježevici.
Od 1901.godine, kada je instalirana pilana "Una", srpska
varoš se naglo počela razvijati i za 40 godina Srbi su
izgradili poslovni centar grada, glavnu ulicu (Kralja Aleksandra ,
danas Svetosavska) i najljepšu zgradu u njoj. Ova ulica je u suštini
i danas sačuvana u svojoj autentičnosti.
PECIJA
Kada bi smo stvari slagali odnosom veličine, moglo bi se reći
da se Kozarska Dubica nalazi kod Donje Gradine, ne samo zato što je
tu bio veliki grad Dubica već zbog činjenica i događaja
iz Drugog svjetskog rata.
U vrijeme NDH (1941-1945) i ustaškog
koncentracionog logora Jasenovac, Donja
Gradina je bila njegov sastavni dio. U ovom logoru hrvatski
nacisti-ustaše su na stravičnim mukama likvidirali 700 000
nevinih ljudi, žena i djece, glavnom Srba, te veliki broj Roma,
Jevreja i drugih nacionalnosti - antifašista.
Od ovog broja u Donjoj Gradini ustaše su
likvidirale 360.000 ljudi. Donja Gradina je megalopolis mrtvih ,
površine 116 hektara. U Gradini je do sada otkriveno 105 masovnih
grobnica velikih razmjera.
I
sama Dubica je u Drugom svjetskom ratu bila u bukvalnom smislu izložena
ustaškom zločinu genocida. Pred Drugi svjetski rat opština
Dubica imala je 33.129 stanovnika, a većinu stanovništva su
činili Srbi. U tom ratu Dubica je izgubila 18495 stanovnika i
ugašeno je 513 domaćinstava. Od tog broja 17 691 lice izgubilo
je život kao žrtva ustaškog zločina genocida .
Broj stanovnika koji je Dubica imala pred Drugi svjetski rat nije
dostigla do današnjeg dana...
U ratu 1991-1995. godine područje opštine
Kozarska Dubica bilo je nekoliko puta meta napada regularnih snaga
vojske Republike Hrvatske.
Najžešći napad bio je 18.i 19. septembra 1995. godine.
U operaciji "Drina" hrvatska
vojska je krenula u osvajanje Kozarske Dubice žestoko granatirajući,
razarajući i ubijajući stanovništvo. Dio hrvatske formacije bio
je prebačen u sam grad. Vojska Republike Srpske (11. dubička
bigada) i narod naše opštine je odbranio Kozarsku Dubicu, našu opštinu,
a samim tim dao ogroman doprinos u odbrani i stvaranju Republike
Srpske.
Na površini gustih slojeva istorije ovog
kraja stoje 18. i 19. septembar 1995.godine, a Dubica na svom mjestu
u Republici Srpskoj.