ISTORIJA GRADA

    Danjašnji grad Kozarska Dubica nalazi se medu lokalitetima na kojima je ranije bivao kroz istoriju. Dubica se ugnijezdila na desnoj obali rijeke Une, na 105 metara nadmorske visine, 14 kilometara od ušća Une u Savu.
    U polukružju su rasuti grozdovi njenih 61 sela. Oni zajedno čine pejzažnu i admini-strativnu cjelinu - opštinu Kozarska Dubica, smještenu na sjeverozapadnim padinama Prosare i Kozare, na površini od 499 m2.
     Ravničarsko zemljište zauzima 60% ukupne površine, dok je ostali dio brežuljkast sa blagim padinama. U suštini ovaj kraj se nalazi u donjem toku rijeke Une i srednjem toku rijeke Save. Istorija je kroz ove predjele tutnjala ratovima, civilizacije poništavale jedna drugu, pa je ostalo malo tragova od prošlosti ovog kraja.
     Lokaliteti i nešto podataka govore da je ovaj prostor od pamtivjeka bio naseljen. Godine 1975. otkriveno je u čitluku praistorijsko naselje starijeg perioda željeznog doba. Iskopavanjem su pronadene nastambe s kalotastom peći i otvorenim ognjištem, keramika, predmeti od bronze, češljevi od kostiju i noževi. Zaštitni bedem pod zemljom okružuje cijeli plato Gradine. Kod Gradine na Grobljicu pronadena je i praistorijska metropola.
     Šest kilometara uzvodno od Kozarske Dubice, na obali rijeke Une, otkriveno je prostrano naselje iz rimskog doba na površini 5 hektara. Istraživanja su vršena 1973. godine. Otkopani su temelji gradevina veličine 45/30 m. Starija faza gradnje je iz drugog vijeka, a mlada iz III ili IV vijeka nove ere.
     Poslije propasti Rimskog carstva, prostor izmedu rijeke Une i Vrbasa naseljavaju slovenska plemena. Od 930.godine ovo područje doživljava veliki uspon. Tada je i nastao veliki grad Dubica koji je zauzimao područje sela Draksenić, Mededa, Demirovac, sa centrom u današnjem selu Donja Gradina. Ovaj grad je cvjetao sve do 1242. godine, kada su ga razorili Mongoli pod vodstvom Batu-kana.
     Gradevina nad gradevinom, svjetlost nad svjetlšću je manastir Moštanica koji je nadživio sav istorijski tutanj. On zauzima posebno mjesto medu manastirima Srpske pravoslavne crkve.
     Manastir se nalazi na 202 m nadmorske visine, u dolini rijeke Moštanice, u padini Male Gradine, pod Kozarom. Udaljen je 12 km od Kozarske Dubice, čuvan svjetlošću i mirisom stoljetnih lipa , moštima, monasima i likom velikomučenika i sveca dakona Avakuma koji se zamonašio u ovom manastiru.
     Po nekim izvorima i polabskoj teoriji o porijeklu Srba, ovaj manastir je mogao nastati u VIII vijeku, kada i manastir SV. Ðorda u Marinima (tromeda opština Prijedor , Novi Grad , Kozarska Dubica) i manastir u Strigovi. Legenda kaže da je manastir Moštanica nastao u XI vijeku.
     U manastiru Moštanica se i danas čuva kopija ključa manastirskih dveri s brojem 1111. U njemu su se učila pismena, prepisivala jevandelja i drugo. Dugo vremena pri njemu je radila manatirska škola. Manastir je i danas duhovno središte cijelog Potkozarja. Pored manastira Moštanica sahranjen je Petar Popović Pecija, voda srpskog ustanka na području Knešpolja. U ranom srednjem vijeku ovdje se rasprostirala dubička županija. Ovo područje pada pod tursku vlast 1538.godine. Od tog perioda pa do okupacije BiH od strane Austro-Ugarske, 1878.godine ovo područje sa kraćim periodima bilo je pod turskom vlašću.
     Godine 1878. ono pada pod austro-ugarsku vlast i ostaje u njemon sastavu sve do završetka Prvog svjetskog rata , kada je stvorena prva zajednička država jugoslovenskih naroda - Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.
     Grad Dubica je dobio ime od pravoslavne riječi dub (hrast) i riječi dubnica (čamac iskopan u hrastovom deblu). Dub-Dubnica-Dubica.
    Današnji grad Kozarska Dubica, a naročito njegov centar su izgradili Srbi , trgovci i zanatlije. Njegovo formiranje je počelo 1852.godine. Prve srpske kuće su izgradene u Ježevici. Od 1901.godine, kada je instalirana pilana "Una", srpska varoš se naglo počela razvijati i za 40 godina Srbi su izgradili poslovni centar grada, glavnu ulicu (Kralja Aleksandra , danas Svetosavska) i najljepšu zgradu u njoj. Ova ulica je u suštini i danas sačuvana u svojoj autentičnosti.
     Kada bi smo stvari slagali odnosom veličine, moglo bi se reći da se Kozarska Dubica nalazi kod Donje Gradine, ne samo zato što je tu bio veliki grad Dubica već zbog činjenica i dogadaja iz Drugog svjetskog rata.
     U vrijeme NDH (1941-1945) i ustaškog koncentracionog logora Jasenovac, Donja Gradina je bila njegov sastavni dio. U ovom logoru hrvatski nacisti-ustaše su na stravičnim mukama likvidirali 700 000 nevinih ljudi, žena i djece, glavnom Srba, te veliki broj Roma, Jevreja i drugih nacionalnosti - antifašista.
     Od ovog broja u Donjoj Gradini ustaše su likvidirale 360.000 ljudi. Donja Gradina je megalopolis mrtvih , površine 116 hektara. U Gradini je do sada otkriveno 105 masovnih grobnica velikih razmjera.
     I sama Dubica je u Drugom svjetskom ratu bila u bukvalnom smislu izložena ustaškom zločinu genocida. Pred Drugi svjetski rat opština Dubica imala je 33.129 stanovnika, a većinu stanovništva su činili Srbi. U tom ratu Dubica je izgubila 18495 stanovnika i ugašeno je 513 domaćinstava. Od tog broja 17 691 lice izgubilo je život kao žrtva ustaškog zločina genocida .
Broj stanovnika koji je Dubica imala pred Drugi svjetski rat nije dostigla do današnjeg dana...
     U ratu 1991-1995. godine područje opštine Kozarska Dubica bilo je nekoliko puta meta napada regularnih snaga vojske Republike Hrvatske. Najžešći napad bio je 18.i 19. septembra 1995. godine.
     U operaciji "Drina" hrvatska vojska je krenula u osvajanje Kozarske Dubice žestoko granatirajući, razarajući i ubijajući stanovništvo. Dio hrvatske formacije bio je prebačen u sam grad. Vojska Republike Srpske (11. dubička bigada) i narod naše opštine je odbranio Kozarsku Dubicu, našu opštinu, a samim tim dao ogroman doprinos u odbrani i stvaranju Republike Srpske.
     Na površini gustih slojeva istorije ovog kraja stoje 18. i 19. septembar 1995.godine, a Dubica na svom mjestu u Republici Srpskoj.